مقدمه:
حقوق مالکیت فکری، مفهوم حقوقی است که از فعالیت‌ها و محصولات فکری حمایت می کند و شامل دو بخش مالکیت صنعتی و مالکیت ادبی و هنری است.

بنابر نظر برخی از متخصصان حقوق مالکیت فکری، ارائه تعریف دقیق از مالکیت فکری ناممکن است؛ زیرا از یک سو ماهیت مصادیق مالکیت فکری چنان متنوع و گوناگون است که ارائه تعریف واحد که بتواند همه آن ها را پوشش دهد، دشوار است. علاوه بر این، مبانی نظری اعتبار مالکیت فکری و به تبع آن نظام های حقوقی حاکم بر مالکیت فکری دارای تفاوت عمیق است به گونه ای که به دشواری می توان تعریفی ارائه داد تا بر اساس همه مبانی درست تلقی گردد؛ بدین ترتیب، تعریفی که بتواند تمام ابعاد مالکیت فکری را نشان دهد، ممکن نیست.(1)

همانطور که می دانیم یکی از راههای شناخت یک ماهیت حقوقی، شناخت اجزاء و افراد زیر پوشش آن است. که در این روش قانونگذار می تواند به جای ارائه تعریف عام، مصادیق عنوان را به صورت مستقیم بشمارد و از این رهگذر، خود را از ارائه تعریف برهاند.(2)

 بیشتر معاهدات راجع به حقوق مالکیت فکری، به جای تعریف حقوق مالکیت فکری به بیان اجزاء و مصادیق آن پرداخته اند که این روش اگرچه به لحاظ علمی بسیار مفید است و افراد با امور مورد حمایت قانون آشنا می شوند و دادرسان به راحتی موارد حمایت را تشخیص داده و براساس آن حکم صادر می کنند؛ اما تطبیق قانون با موضوعات جدید همیشه با دشواری مواجه می شود؛ زیرا چه بسا موضوعات جدیدی به وجود آید که به راحتی نتوان این عناوین را بر آن تطبیق داد. از این رو ارائه تعریف در قالب مصادیق با این که ابهام را از میان می برد ولی مانع بزرگی برای قضات در یافتن احکام عناوین و موضوعات جدید است.(3)

در این تحقیق به عناوین و زمان ایجاد معاهدات بین المللی مرتبط با مالکیت فکری و اینکه ایران در کدام یک از این معاهدات بین المللی عضو می باشد و این معاهدات چه تعاریفی از حقوق مالکیت فکری ارائه کرده اند و از چه آثاری حمایت می کنند به تفکیک اشاره می شود.

تعاریف معاهدات بین المللی در مورد حقوق مالکیت فکری از قرار زیر می باشد:

1- کنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالکیت معنوی:

کنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالکیت معنوی در سال 1967 در استهکلم امضاء شد و در سال 1979 یک اصلاحیه بر آن افزوده شد. ایران نیز از سال 1380 به این کنوانسیون ملحق شده است.

در کنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری ، حقوق مالکیت فکری شامل حقوقی مرتبط با موارد زیر خواهد بود : 1) آثار ادبی و هنری 2) نمایش های هنرمندان بازیگر ، صدای ضبط شده ، برنامه های رادیویی 3) اختراعات در کلیه زمینه های فعالیت انسان 4)کشفیات علمی 5) طراحی های صنعتی 6) علائم تجاری ، علائم خدماتی ، نام های تجاری و عناوین 7) حمایت در برابر رقابت نامطلوب 8) و سایر حقوقی که ناشی از حمایت معنوی در قلمرو صنعتی ، علمی ، ادبی و هنری می باشد. (بند 8 ماده 2 کنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالکیت معنوی)

2- موافقت نامه راجع به جنبه های مرتبط با تجارت حقوق مالکیت معنوی (تریپس):

این موافقت نامه که در اصطلاح تریپس نامیده شود موافقت نامه بین المللی است که بوسیله سازمان تجارت جهانی مدیریت می شود؛ این موافقت نامه در پایان دور اروگوئه از موافقت نامه عمومی تعرفه ها و تجارت در سال 1994 مذاکره شد.

در موافقت نامه تریپس اصطلاح مالکیت معنوی به کلیه انواع مالکیت فکری مربوط می شود از جمله : حق کپی برداری ، حمایت از اجراء کنندگان ، تولیدکنندگان صفحه گرامافون و سازمان های پخش کننده ، علائم تجاری ، نشانه های جغرافیایی ، طرح های صنعتی ، اختراع ، طرح های ساخت مدارهای یکپارچه و حفاظت از اطلاعات افشاء نشده. همچنین اسرار تجاری ، طرح های ساخت مدارهای یکپارچه ، نشانه های جغرافیایی نیز تحت عنوان حقوق مالکیت صنعتی قابل حمایت معرفی شده اند. (بخش 2 مواد 9-40)

3- کنوانسیون پاریس:

کنوانسیون پاریس در حوزه مالکیت صنعتی و در سال 1883 توسط یازده کشور پیشرفته آن زمان در پاریس به امضا و توافق کشورها رسید. هم اکنون این کنوانسیون بیش از 180 عضو دارد که ایران هم در سال 1337 مفاد این کنوانسیون را پذیرفت.

کنوانسیون پاریس در سال 1883 منعقد شد و بعدا در بروکسل (1900)، واشنگتن (1911)، لاهه (1925)، لندن (1934)، لیسبون (1958) و استکهلم (1967) مورد بازنگری قرار گرفت. کنوانسیون پاریس در سال 1979 اصلاح شد.

غرض از مالکیت صنعتی در کنوانسیون پاریس مفهوم عام آن است؛ این کنوانسیون هم به جای ارائه تعریف از مالکیت صنعتی به بیان مصادیق آن پرداخته است. با توجه به کنوانسیون پاریس ، موضوع حمایت مالکیت صنعتی ، ورقه های اختراع ، نمونه اشیاء مصرفی و طرح ها و مدل های صنعتی و علائم کارخانه ها یا بازرگانی و علائم مربوط به خدمات و اسم بازرگانی و مشخصات مبداء یا نامگذاری اصلی جنس و نیز جلوگیری از رقابت نامشروع می باشد.(بند 2 ماده 1 کنوانسیون پاریس)

4- کنوانسیون برن:

کنوانسیون برنبرای حمایت از آثار ادبی و هنری در سال 1886 در برن سوئیس ایجاد شد و هدف آن ارائه استانداردهای حمایت از آثار ادبی و هنری می باشد. در مورد آثار، حمایت باید شامل هرگونه محصول ادبی، علمی و هنری صرف نظر از شکل یا نحوه ارائه آن باشد. بر اساس کنوانسیون برن حقوق زیر از حقوق انحصاری مولف هستند: حق ترجمه، اقتباس و تنظیم اثر، اجرای عمومی، قرائت عمومی، عرضه عمومی، پخش رادیو تلویزیونی، حق تکثیر و حق استفاده از اثر برای تولید یک اثر سمعی بصری.  ایران تاکنون به این کنوانسیون نپیوسته است.

براساس کنوانسیون برن ، عبارت "آثار ادبی و هنری" تمامی آثار ادبی علمی و هنری ، هر آنچه که ممکن است تحت عنوان کتاب یا جزوه انتشار یابد ، نوشته های مربوط به کنفرانس ها ، خطابه ها ، سخنرانی ها ، نمایش نامه ها ، نمایش نامه های موزیکال ، طراحی رقص ، نمایش نامه های کمدی و تفریحی ، پانتومیم ، تصنیف موسیقی با کلام یا بدون کلام ، فعالیت های سینمایی و کارهای مرتبط با آن ، طراحی ، نقاشی ، مجسمه سازی ، معماری ، گراور ، لیتوگرافی ، آثار عکاسی ، عکس ، آثار هنری های کاربردی کارهای مصور ، نقشه کشی ، طراحی کارهای سه بعدی مرتبط با جغرافی ، نقشه برداری ، آثار معماری و یا علمی را شامل می شود. (بند 1 ماده 3 کنوانسیون برن)

ترجمه ، اقتباس ، تنطیم موسیقی ، تغییر و اصلاح سایر آثار ادبی و هنری و همچنین آثار ادبی و هنری مانند دایره المعارف یا منتخب آثار که به دلیل انتخاب و ترتیب مندرجات آن نوعی آفرینه فکری بشمار می روند نیز در مواد بعدی کنوانسیون برن به عنوان آثار فرعی و ترکیبی مورد حمایت قرار گرفته اند. (بند 3 ، 5 ماده 2 کنوانسیون برن)

علاوه بر موارد فوق کنوانسیون برن حمایت از بسیاری از آثار را اختیاری و به عهده قانون ملی کشورهای عضو گذاشته است. این آثار عبارتند از :

1) متون رسمی ، قانونی ، حقوقی و اداری و ترجمه های رسمی چنین متونی (بند 4 ماده 2)

2) آثار هنری کاربردی ، مدل ها و طرح های صنعتی (بند 7 ماده 2)

3) آثار مربوط به فرهنگ عامه یا آثار فولکلوریک (بند 4 ماده 15)

4) سخنرانی های خاص (ماده 2 مکرر کنوانسیون برن)

با توجه به مراتب فوق ، علاوه بر آثاری که در کنوانسیون برن مورد حمایت قرار گرفته موافقت نامه در زمینه های دیگر که به صراحت در کنوانسیون برن مورد حمایت قرار نگرفته است؛ مقررات حمایتی در نظر گرفته است. این موارد عبارتند از :

1) حمایت از برنامه های کامپیوتری (بند 1 ماده 10 موافقت نامه)

2) حمایت از تألیفات راجع به ترتیب یا گزینش داده، پایگاه های اطلاعاتی یا سایر داده ها (بند 2 ماده 10 موافقت نامه)

3) برقراری حمایت از حقوق ناشی از اجاره آثار سینمایی و برنامه های کامپیوتری (ماده 11 موافقت نامه)

ارجاعات:

1- محمود حکمت نیا، مبانی مالکیت فکری، ص 34. 

 2- همان، ص 42.

3- همان، ص 43.